形而上学是哲学内底一个重要的分支，形而上学所研究的是第一原理／第一因端 （英语: first principles, first cause）佮存在（伫咧；甚物是存在、存在的性质等等）的问题和主题。
Hîng-jî-siōng-ha̍k sī tiat-ha̍k lāi-té tsi̍t-ê tiōng-iàu ê hun-ki. Hîng-jî-siōng-ha̍k sóo gián-kìu--ê sī tē-it guân-lí / tē-it in-tuann (Ing-gí: first principles, first cause) kap tsûn-tsāi (tī-leh; sím-mi̍h sī tsûn-tsāi, tsûn-tsāi ê sìng-tsit tíng-tíng) ê būn-tê hām tsú-tê.
形而上学的语源[]
- 汉字文化圈的语源
- 形而上学是对日语汉字词形而上学 (keizizyôga)来的，华语嘛是吸收这个日语辞来用（有当时仔简省做形而上学）， 上起见日本学者是根据易经的系辞上传，内底的"形而上者谓之道，形而下者谓之器"这两句话创出这个新词来的。
Hîng-jî-siōng-ha̍k ê gí-guân
- Hàn-jī bûn-huà-khuan ê gí-guân
- Hîng-jî-siōng-ha̍k sī tuì Ji̍t-gí Hàn-jī-sû 形而上学 (keizizyôga) lâi--ê, Huâ-gí mā-sī khip-siu tsit-ê Ji̍t-gí-sû lâi īng ( ū-tang-sî-á kán-síng tsò 形而上学 ). Siōng-khí-khiàn Ji̍t-pún ha̍k-tsiá sī kin-kì E̍̍k-king (易经) ê Hê-sû Siōng-tuān (系辞上传), lāi-té ê " 形而上者谓之道，形而下者谓之器 " tsit nn̄g kù uē tshòng tshut tsit-ê sin-sû--lâi-ê.
- 一寡西方语言的语源
- 希腊古早的哲学家亚里士多德(Aristotle)有写一寡册，拢总号做 φυσικά （physika, 英语写做Physics），伫较早的版本内底，有另外一寡亚里士多德的著作是予人编伫 φυσικά后面的，遐的册看起来是佮基本、基础的哲学问题有底代的，亚里士多德家治共遐的著作号做"第一哲学"，若早期的亚里士多德派的学者是规气共遐的册叫做 τὰ μετὰ τὰ φυσικά βιβλια (ta meta ta physika biblia)，意思是"第一physika后壁的册"，有一个讲法讲这就是英语metaphisics (德语: Metaphysik, 法语: Métaphysique, 西班牙语: Metafísica)的语源。
- 若照语言学来看，metaphysics就是盘过(meta) 自然科学(physika)，嘛有对同。
- Tsi̍t-kuá se-hong gí-giân ê gí-guân
- Hi-lia̍p kóo-tsá ê tiat-ha̍k-ka Aristotēles ū siá tsi̍t-kuá tsheh, lóng-tsóng hō-tsò φυσικά (physika, Ing-gí siá-tsò Physics). Tī khah-tsá ê pán-pún lāi-té, ū līng-guā tsi̍t-kuá Aristotelēs ê tù-tsok sī hōo lâng pian tī φυσικά āu-bīn--ê, hiah-ê tsheh khuànn--khí-lâi sī kap ki-pún, ki-tshóo ê tiat-ha̍k būn-tê ū tī-tāi--ê. Aristotelēs ka-tī kā hiah-ê tù-tsok hō-tsò "Tē-it tiat-ha̍k". ā tsá-kî ê Aristotelēs-phài ê ha̍k-tsiá sī kui-khì kā hiah-ê tsheh kiò-tsò τὰ μετὰ τὰ φυσικά βιβλια (ta meta ta physika biblia), ì-sù sī "tuè tī physika āu-piah ê tsheh", ū tsi̍t-ê kóng-huat kóng tse tō-sī Ing-gí metaphisics (Tik-gí: Metaphysik, Huat-gí: Métaphysique, Se-pan-gâ-gí: Metafisíca) ê gí-guân.
- ā tsiàu gí-guân-ha̍k lâi khuànn, metaphysics tō-sī puânn-kuè (meta) tsū-jiân kho-ha̍k (physika), mā ū tuì-tâng.
基本绍介[]
形而上学有一部分是咧"对思考来做思考"，形而上学一个盖主要的主题就是咧研究思考的过程：亲像咱是按怎知觉的、咱是按怎理解的、咱是按怎沟通的、咱是按怎做思考的等等。
Ki-pún siāu-kái
Hîng-jî-siōng-ha̍k ū tsi̍t-pō·-hūn sī teh " tuì su-khó lâi tsò su-khó ", hîng-jî-siōng-ha̍k 1-ê kài tsú-iàu ê tsú-tê tō-sī teh gián-kìu su-khó ê kuè-tîng: tshin-tshīunn lán sī án-tsuánn tì-kak--ê, lán sī án-tsuánn lí-kái--ê, lán sī án-tsuánn kau-thong--ê, lán sī án-tsuánn tsò su-khó--ê tíng-tíng.
形而上学的主题定定真抽像，咱嘛通讲形而上学关心的，就是"咱人按怎处理一寡抽像的代志"。
Hîng-jî-siōng-ha̍k ê tsú-tê tiānn-tiānn tsin thiu-siōng, lán mā thang kóng hîng-jî-siōng-ha̍k kuan-sim--ê, tō-sī " lán lâng án-tsuánn tshú-lí tsit-kuá thiu-siōng ê tāi-tsì ".
普通讲起来形而上学上重要的问题是本体论的问题，研究存在／伫咧、实体等等的代志。
Phóo-thong kóng--khí-lâi hîng-jî-siōng-ha̍k siōng-tiōng-iàu ê būn-tê sī pún-thé-lūn ê būn-tê, gián-kìu tsûn-tsāi / tī-leh, si̍t-thé tíng-tíng ê tāi-tsì.
现此时形而上(学)这个词捷捷予一般人妄用，四常听着的定定是佮神秘主义等等的代志较有关系，颠倒和形而上学佮本体论较无底代，虽然这款用法和第一原理或是存在的本质无关系，毋过一般遮的用法嘛会佮形而上学的假定有牵涉著。
Hiān-tshú-sî hîng-jî-siōng(-ha̍k) tsit-ê sû tsia̍p-tsia̍p hō· it-puann lâng bōng-iōng, sù-siông thiann-tio̍h--ê tiānn-tiānn sī kap sîn-pì-tsú-gī tíng-tíng ê tāi-tsì khah ū kuan-hē, tian-tò hām hîng-jî-siōng-ha̍k kap pún-thé-lūn khah bô tī-tāi. Sui-jiân tsit-khuán iōng-huat hām tē-it guân-lí hi̍k-sī tsûn-tsāi ê pún-tsit bô kuan-hē, m̄-koh it-puann tsiah-ê iōng-huat mā ē kap hîng-jî-siōng-ha̍k ê ká-tīng ū kan-sia̍p-tio̍h.
- 这篇文章是对河佬百科(Holopedia)的："Hêng-jî-siōng-ha̍k"改来的，原本文章的作者请看伊的编辑历史。