Hu̍t-kàu , sè-kài sann tuā tsong-kàu tsi-it, (Līng-guā nn̄g ê sī Ki-to̍k-kàu kah Islam-kàu). Se-guân-tsîng la̍k sè-kí ê sî-tāi, Sik-khia-bôo-nî tī Kóo-Ìn-tōo tshòng-kiàn liáu Hu̍t-kàu, kiò-tsuè "hu̍t-tô". Àn thuân-pōo suànn-lōo, ē-tàng kā Hu̍t-kàu pun-tsuè Lâm-thuân Hu̍t-kàu kah Pak-thuân Hu̍t-kàu, ah nā àn-tsiàu "kàu-gī" ê tsing-tsha lâi kóng, koh ē-sái pun-tsò Sió-sîng Hu̍t-kàu (小乘佛教) kah Tāi-sîng Hu̍t-kàu (大乘佛教). Hiān-tsú-sî, Hu̍t-kàu tsú-iàu sī lîu-hîng tī Tiong-kok, Hân-kok, Ji̍t-pún tsià-ê Tang-a tē-khu kah 1-kuá-á Tang-lâm-a ê kok-ka (phì-jû-kóng Thài-kok)
Hu̍t-kàu ê li̍k-sú[]
Ē-īng--ê tsham-khó Hu̍t-kàu li̍k-sú
Sik-khia-bôo-nî kuè-sin liáu-āu, Hu̍t-kàu tī tng-sî ê Ìn-tōo tit-tio̍h tsin-kín huat-tián, kàu-kah "Khóng-tshiok Ông-tiâu A-io̍k-ông" ê sî-tāi, Hu̍t-kàu í-king tsiânn-tsuè Ìn-tōo ê kok-kàu, hui-siông ê liông-sīng. Kìng-hōng hu̍t-tsóo ê hu̍t-thah mā khai-sí tāi-liōng teh kiàn-tsō. Uì se-guân-tsîng tsi̍t-pah gōo-tsa̍p nî khai-sí kiàn-tsō ê "A-tsiân-tô tsio̍h-khut" (阿旃陀石窟), it-ti̍t kàu-kah se-guân tshit sè-kí tsiah tsò suah.
Suî-tio̍h hîng-sè teh huat-tián, Hu̍t-kàu mā put-tuān teh siu-tsìng kah hong-hù Sik-khia-bôo-nî ê ha̍k-suat, kàu-bué-á hun-huà tsò tsa̍p-peh pōo ( ū lâng kóng jī-tsa̍p pōo ). Se-guân it sè-kí ê sî, sán-sing "Tāi-sîng Hu̍t-kàu".
Àn Khóng-tshiok Ông-tiâu khai-sí, Hu̍t-kàu to̍h pun nn̄g-ê bô-kāng ê hong-hiòng hiòng guā-kok thuân-pòo. "Lâm-thuân Hu̍t-kàu" (Sió-sîng Hu̍t-kàu ) tsú-iàu thn̂g-thuànn kàu Thài-kok, Bián-tiān, Kán-poo-tsē kah Su-lí-lân-khah tsià-ê sóo-tsāi. "Pak-thuân Hu̍t-kàu" (Tāi-sîng Hu̍t-kàu ) koh-tsài pun-tsuè nn̄g-ê phài-pia̍t. Tsi̍t phài king-îu Keshen Mil thuànn khì-kàu Sin-kiong, jī-tshiánn tī Hàn-tāi ê sî-tsūn thuân-ji̍p Tiong-kok, hîng-sîng Hàn-thuân Hu̍t-kàu (汉传佛教), āu--lâi koh-tsài thuân-ji̍p-khì Tiâu-sián, Ji̍t-pún kah Ua̍t-lâm. Līng-guā koh 1-phài tsú-iàu tī Se-tsōng tē-khu thuànn-kin, lâng kiò-tsuè Tsōng-thuân Hu̍t-kàu (藏传佛教), mā-to̍h-sī "Lā-ma-kàu".
Ki-pún kàu-gī[]
Pài-hu̍t ê lâng jīn-uî sè-kan tshiong-buán thòng-khóo, bān-bu̍t lóng m̄-sī kòo-tīng put-piàn--ê, tse hōo-tsuè "bû-siông". Hu̍t-kàu ê ki-pún kàu-gī sī "sù-tè" (四谛), to̍h-sī "khóo, tsi̍p, bia̍t, tō" (苦,集,灭,道).
"Khóo-tè" sī Hu̍t-kàu ê khí-tiám, jîn-uî jîn-sing ū tshit hāng khóo : "senn", "lāu", "pīnn", "sí", "hun-lî", "uàn-hūn", "kîu--lâng"(求不得). Tsí-beh lâi kàu tsia, to̍h pit-tīng ài sīu thòng-khóo ê tsiat-buâ.
"Tsi̍p-tè" kái-sueh sán-sing thòng-khóo ê kun-guân, jīn-uî kóng, sī lâng to̍h-ū iok-bōng, to̍h-ē sán-sing hiō-kó, ah hiō-kó to̍h-sī thòng-khóo ê kin-guân. Tse to̍h-sī "in-kó" ha̍k-suat.
"Bia̍t-tè" sueh-bîng liáu beh án-tsuánn lâi siau-tû thòng-khóo. Jīn-uî kuan-kiàn sī ài siau-tû iok-bōng.
"Tō-tè" kā lâng kóng-bîng siu-tō ê lōo-tôo kah hong-huat, kóng ài thong-kuè pat-tsìng-tō (八正道) ê siu-hīng tsiah ē-tàng ta̍t-kàu "put-sing, put-bia̍t, tsua̍t-tuì ê tiām-tsīng kah íng-guán tshiau-thuat" ê kíng-kài.
Hu̍t-kàu kàu-tō lâng ài "lún-khuí-kîu-sing, jīm-lô-jīm-uàn", ài ū tsú-ngóo hi-sing ê tsing-sîn. Hu̍t-kàu thê-tshiòng tsiòng-sing pîng-tíng, jīn-uî jīm-hô lâng tsí-beh siong-sìn Hu̍t to̍h ē-tàng tit-tio̍h kái-thuat.
Sik-khia-bôo-nî bat tshì-kuè kuí-á-khuán ê pōo-sòo, sīunn-beh thè lâng tit-tio̍h kái-thuat. Kàu-bué-á, i tī tsi̍t tsâng phôo-thê-tshīu-kha sīunn tshit mê tshit ji̍t, tsóng-sǹg kak-ngōo, i ngōo-tshut tsi̍t tiâu lí-lūn : lâng tiānn-tio̍h ài king-kuè siu-hīng tsiah ē-tàng siau-tû huân-ló kah hi-bî, ta̍t-kàu uân-tsuân kái-thuat ê kíng-kài, liáu-āu to̍h tit-tio̍h tuā tì-huī, liáu-tshiat senn-sí, án-ne tsú-jiân to̍h-ē uân-lî khóo-tshóo.
Hu̍t-kàu kok kàu-phài tī huat-tián tang-tiong lóng-tsóng hîng-sîng kok-tsū ê ti̍k-sik kah kàu-gī.
Sió-sîng Hu̍t-kàu kian-tshî Hu̍t-kàu siōng-tsá-sî ê kàu-gī, jīn-uî Sik-khia-bôo-nî sī siōng tāi-sing thiat-té kak-ngōo ê lâng, m̄-sī sîn-bîng, tsí-sī í-kíng uân-tsuân kái-thuat ê uí-jîn. Ah phóo-thong lâng nā beh kin-suî hu̍t ê kàu-tō, pit-su sing ài tshut-ke tsò huê-sīunn tsò 1-tsām sî-kan, tsuè-āu thiat-tē kái-thuat tsiânn-tsò a-lô-hàn (阿罗汉). Sió-sîng Hu̍t-kàu tsông-pài sī-biō ê ti̍t-sū (秩序), kóng sī-biō siong-tin tio̍h sè-kan ê hu̍t-thah, iā-to̍h-sī "bān-tô-lô" (曼陀罗).
Tāi-sîng Hu̍t-kàu jîn-uî lâng-lâng lóng ē-tàng sîng-hu̍t, lâng king-kuè siu-hīng lóng ē-tàng khì-kàu se-hng ki̍k-lo̍k sè-kài, to̍h-sī tsiânn-tsò hu̍t. Tāi-sîng Hu̍t-kàu tsông-pài hu̍t-siōng (佛像), jīn-uî bô-it-tīng ài tshut-ke，tsí-beh sim-lāi ū hu̍t, tsóng-ū 1-kang kāng-khuán mā-ē tsiânn-tsuè "hu̍t".
Hu̍t-kàu ê íng-hiáng[]
Hu̍t-kàu tuì A-tsiu kok-ka ê íng-hiáng siōng-kài tshim, Hu̍t-kàu ê su-sióng í-king tsiânn-tsuè sìn-kàu kok-ka jîn-bîn ê jîn-sing kuan-liām. M̄-koh tī Ìn-tōo, Hu̍t-kàu bûn-huà khiok-sī lú-lâi-lú pāi-hài, hiān-tsú-sī hu̍t-tōo tī Ìn-tōo tsí-ū lîng tiám la̍k pha ê jîn-khàu, jī-tshiánn tsin hun-suànn.
Hu̍t-kàu liông-sīng ê kok-ka kah tē-khu, in ê bîn-tso̍k bûn-huà kah gē-su̍t lóng-tsóng sīu-tio̍h Hu̍t-kàu su-sióng tsiok tuā ê íng-hiáng.
- Hu̍t-kàu gē-su̍t
- Hu̍t-kàu im-ga̍k
Hu̍t-king[]
Tsham-khó Hu̍t-king lia̍t-tuann
Hu̍t-king pau-hâm Hu̍t-kàu it-tshè ha̍k-suat. Hu̍t-king ê tsuân-tsi̍p hōo-tsuè Tāi-tsōng-king。
Hu̍t-kàu tsong-phài[]
- Sian-tsong
- Thian-tâi-tsong
- Hiân-siú-tsong
- Tsīng-thóo-tsong
- Tsōng-bi̍t
Guā-pōo liân-kiat[]
- Motomoto Taiwan
- Hu̍t-kàu siânn-tshī : Hu̍t-kàu mn̂g-tshuì-kháu
- Tiong-huà Hu̍t-kàu
- Tiong-kok Hu̍t-kàu Hia̍p-huē
- Sè-kài Tsīng-tsong Hia̍p-huē
- Tiong-kok Hu̍t-kàu Tsu-guân Bāng-tsām
- Ìn-sun Hu̍t-kàu Ki-kim-huē (Ìn-sūn huat-su tsuân-tsi̍p
- Hu̍t-kàu Tsû-tsè Ki-kim-huē
- Hu̍t-kong-san Tsuân-kîu Tsu-sìn Bāng
- Tsit phinn sī uì Hô-ló-pah-kho(Holopedia) ê : "Hu̍t-kàu" kái lâi--ê. Guân-pún ê tsok-tsiá tshiánn khuànn i ê pian-tsi̍p li̍k-sú.