| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tē-kîu sī Thài-iông-hē káu tuā hîng-tshenn tsi-it, nā-beh pí-kàu tsià-ê hîng-tshinn lī Ji̍t-thâu ê hn̄g-kīn, Tē-kîu sǹg-sī pâi tī tē-sann-uī. Tē-kîu sī leh uî-jiâu Ji̍t-thâu tsò kong-tsuán, siâng-sî īu-koh tsū-tsuán tsò ūn-tòng. Tē-kîu kong-tsuán ūn-hîng ê kuí-tō liōng-kî-iok sī "ah-nn̄g-hîng"--ê. Tē-kîu se̍h Ji̍t-thâu 1-khuân sī 1-nî, tsū-tsuán 1-khuân sī 1-ji̍t (1-kang). Tē-kîu sī Thài-iông-hē siōng tuā ê lio̍k-tē hîng-sing (terrestrial planet), sī bo̍k-tsîng uî-tsí, jîn-luī tsai-iánn--ê î-it ū tsuí kah sènn-miā tī-leh ê hîng-tshinn.
Tē-kîu koo-koo ū tsi̍t-lia̍p thian-jiân ê uē-tshenn, tō-sī gue̍h-nîu. Ge̍h-nîu uî-jiâu Tē-kîu se̍h tsi̍t-khuân sī tsi̍t gue̍h-ji̍t.
Sîn-kî ê hîng-tshinn[]
Thài-iông-hē káu tuā hîng-tshinn sī : Tsuí-tshenn, Kim-tshenn, Tē-kîu, Hué-tshenn, Bo̍k-tshenn, Thôo-tshenn, Thian-ông-tshenn, Hâi-ông-tshenn kah Bîng-ông-tshenn. Tī-leh Ú-tīu tang-tiong, Tē-kîu sī uî-it tsûn-tsāi tsuí kah ióng-khì ê tshinn-kîu, tse to̍h-sī Tē-kîu siāng-kài ti̍k-pia̍t ê sóo-tsāi. Tē-kîu lī Jit-thâu tāi-iok 1-ik 5000-bān kong-lí hn̄g, kng-suànn uì Ji̍t-thâu kiânn-kàu Tē-kîu piáu-bīn, su-iàu 8 hun 20 bió ê sî-kan. Tē-kîu kong-tsuán ê sok-tōo sī tsi̍t tiám-tsing tsi̍t-tshing la̍k-pah kong-lí, lán lâng suah lóng kám-kak buē--tshut-lâi. Ge̍h-nîu kah Tē-kîu tsi-kan ê kū-lî sī sann-tsa̍p-peh-bān sì-tshing sì-pah kong-lí.
Tē-kîu sī tī-sî hîng-sîng--ê[]
Kàu-kah bo̍k-tsiân uî-tsí, kho-ha̍k-ka huat-hiān kóng Tē-kîu tíng siāng-kài kóo-tsá ê giâm-tsio̍h tsha-put-to hîng-sîng tī sì-tsa̍p-gōo~sì-tsa̍p-la̍k ik nî í-tsîng, hit-tong-sî Thài-khong tiong tsûn-tsāi tsin-tsiànn tsuē ê ing-ia kah thôo-hún. In-uī ing-ia kah thô·-hún ná-lâi-ná-tsuē, ná-kha̍h-ná-kāu, sî-kan tsi̍t-ē kú-tn̂g, suah lâi hîng-sîng hiān-tsú-sî ê Thài-iông-hē kah tsiòng hîng-tshenn, Tē-kîu mā-sī tī tsit-khuán ê tsîng-hîng tsi-hā senn-tsiânn--ê.
Tē-kîu sī jîn-luī kah sing-bu̍t sing-tsûn ê sóo-tsāi, i ê guā-piáu înn-lìn-lìn, tshin-tshīunn tsi̍t-lia̍p kîu. lán lâng kā tsit-lia̍p kîu khuànn-tsuè sī îu nn̄g pōo-hūn tsóo-sîng--ê, to̍h-sī "tē-sim" kah "tē-hâm" (地心,地函). Ah tē-hâm ê piáu-bīn sī "tē-khak"(地殼).
Hái kah lio̍k-tē ê kîu-thé[]
Tē-kîu ê guā-hîng sī tíng-ē lio̍h-á khah pínn, tiong-ng lio̍h-á khah phòng, ē-sái kóng sī ah-nn̄g-hîng ê kîu-thé. Tē-kîu ū nn̄g-tiâu tsú-iàu ê puàn-kìng, khah tn̂g--ê hit-tiâu king-kuè Tshiah-tō, tāi-iok la̍k-tshing sann-pah tshit-tsa̍p-peh kong-lí tn̂g; khah té--ê hit-tiâu king-kuè Lâm-Pak-ki̍k, tāi-iok la̍k-tshing sann-pah gōo-tsa̍p-la̍k kong-lí tn̂g.
Tē-kîu ê piáu-bīn-tsik tāi-iok gōo-ik tsi̍t-tshing-ban pîng-hong kong-lí(km²), kî-tiong tshit-tsa̍p-it pah sī hái-îunn, lio̍k-tē bīn-tsik kan-na tsiàm jī-tsa̍p-káu pah--niā-niā.
Tē-kîu guā-piáu-bīn li-li lak-lak, mi̍h-mi̍h mauh-mauh, buē pênn-thánn. Lio̍k-tē ê pîng-kin kuân-tōo kan-nā peh-pah tshit-tsa̍p-gōo kong-tshioh, put-jī-kò, sè-kài siāng-kuân ê suann Tsu-bo̍k-lông-má Hong (珠穆郎瑪峰,Chomolangma,tī Se-tsōng 喜瑪拉雅), i ê hái-pua̍t ū peh-tshing peh-pah sì-tsa̍p-peh kong-tshioh. Hái-îunn ê pîng-kun tshim-tōo tāi-iok sī sann-tshing peh-pah kong-tshioh, siōng-tshim ê Má-lí-a-la̍p Hái-kau(馬里亞納海溝,Mariana Trench) ū tsi̍t-bān khòng káu-pah tsa̍p-it kong-tshioh.
Tsām-guā liân-kiat[]
- Tsit phinn sī uì Hô-ló-pah-kho(Holopedia) ê : "Tē-kiû" kái lâi--ê. Guân-pún ê tsok-tsiá tshiánn khuànn i ê pian-tsi̍p li̍k-sú.